Joseph Zundler, portret van een goede SS'er

Maar Jutta heeft minder geluk. Zij wordt op een dag opgepakt en naar de gevreesde Hollandsche Schouwburg gebracht, het beginpunt van waaruit veel Amsterdamse joden op transport worden gezet naar Duitsland. Uit wanhoop doet Cilly iets onverwachts: zij stapt naar een van de bewakers van de schouwburg, de SS-Unterscharfuhrer Joseph Zundler, en vraagt om hulp. En dan gebeurt er een wonder. De Duitser knijpt een oogje dicht, waardoor Jutta kan ontsnappen. Cilly zal hem er haar hele leven dankbaar voor blijven.De documentaire 'Het oog van de naald', die de NCRV vanavond uitzendt, zou in eerste instantie het oorlogsverhaal van Cilly Peiser behandelen. Maar toen de programmamaaksters, Elma Verhey en Hedda van Gennep, tijdens de voorbereiding tot ieders verbijstering er achter kwamen dat de bewuste SS-soldaat nog in leven was, kwam er ineens een heel andere geschiedenis boven tafel. Het verhaal van de zwaar katholieke politieman Alfons Zundler, die tijdens de oorlog gedwongen bij de SS terecht komt en in zijn functie als bewaker het niet over zijn hart kan verkrijgen om onschuldige mensen naar de concentratiekampen te sturen. Zundler maakt van zijn positie gebruik om in samenwerking met Walter Susskind van de Joodse Raad vele joden te laten ontsnappen, maar komt daardoor zelf halverwege de oorlog in moeilijkheden. Nadat hij van Judenbegunstigung beschuldigd is wordt hij eerst ter dood veroordeeld, een vonnis dat later wordt omgezet in tien jaar Dachau. In 1944, Zundler heeft dan twee jaar in Dachau doorgebracht, wordt hij naar het Oostfront gestuurd, waar vandaan hij nooit meer terug zal keren. Tenminste, dat is wat tot nu toe werd aangenomen.In de documentaire zien we dat het anders is gelopen. Zundler overleeft het Oostfront en belandt na veel omzwervingen uiteindelijk in Munchen. Daar komt hij na de oorlog door zijn dubbelrol in feite tussen de wal en het schip terecht. Niemand gelooft in een ex-SS'er die in de oorlog 'goed' is geweest. In het na-oorlogse Duitsland komt Zundler dan ook niet meer aan de bak. Hij moet zijn dagen slijten als magazijnbediende bij een uitgeverij, waar hij na vier jaar in een liftkoker valt en voorgoed arbeidsongeschikt wordt verklaard.“Het verhaal van Zundler is daarom zo van belang”, zegt Elma Verhey, “omdat het laat zien dat er in de oorlog ook goede Duitsers bestonden. Zelfs in het hol van de leeuw waren sommigen bereid om hun eigen leven op het spel te zetten. Dat er ook goede SS'ers waren is nog steeds een taboe waar niet over gesproken mag worden.”Dat klinkt allemaal mooi, maar toch blijft er iets knagen als je de documentaire hebt gezien. Er zijn te veel vragen over om het op zo'n simpele manier af te doen. Hoe kon Zundler zijn contacten met het joodse verzet combineren met zijn functie als SS-bewaker? En wat is er waar van de geruchten dat Zundler zijn heldendaden verrichtte 'in ruil voor drank en vrouwen', zoals in een artikel dat Verhey voor het weekblad Vrij Nederland schreef door sommige mensen wordt gesuggereerd? Waarom heeft het Amsterdams-joodse verzet, waar Zundler mee samenwerkte, nooit meer wat van zich laten horen toen hij hen zo nodig had in de na-oorlogse jaren? Louise Rothschild - de enige contact-persoon die hij na de oorlog nog had - heeft, op wat vriendelijke briefjes na, alle contact met hem verbroken. De getuigen-verklaringen die zij hem zou sturen, en die Zundler vanwege zijn denazificatieproces zo hard nodig had, zijn nooit in Munchen aangekomen. Het is jammer dat de documentaire niet verder ingaat op deze schimmige achtergronden.Nu kunnen we alleen maar afgaan op het verhaal van Cilly Peiser. En het verhaal van Zundler zelf die, door samenloop van omstandigheden, pas tegen het einde van het programma aan het woord komt. Peiser en Verhey zoeken hem op in Munchen waar hij, net bijgekomen van een zware operatie, zo verzwakt op de bank zit dat hij nauwelijks een woord kan uitbrengen. Zijn vrouw is nog steeds verbijsterd over wat zij van de Hollandse bezoekers over haar man hoort. Blijkbaar heeft Zundler thuis nooit veel gesproken over zijn activiteiten tijdens de oorlog. “En thuis was het altijd zo'n rustige man”, zegt zij verbaasd. “Dit hadden we nooit van hem verwacht.”